Achtergrond Verborgen Verzet

In het kort
Verborgen Verzet. Luciana Rescia, een Italiaanse in het in het Nederlandse verzet, vertelt het verhaal van een bijzondere vrouw in een roerige tijd in de Nederlandse geschiedenis. Door middel van een podcastserie, een publicatie, een onlinepresentatie, twee publieksevenementen en twee gastcolleges, krijgen we inzicht in haar leven, haar keuzes en haar dilemma’s, hoe zij daarmee omging en hoe zij een voorbeeld voor de huidige generatie vormt.

Het verhaal
“Wij hebben de strijd gevoerd, ons best gedaan voor de generaties na ons … het was ons plicht.” (interview met Luciana Rescia, Migranten Televisie, 1987)
Zo spreekt Luciana, al dik in de tachtig, in het enige interview uit 1987 waarin zij zich uitlaat over haar deelname en haar rol in het verzet. Waarom ze dat pas aan het einde van haar leven doet, is de beginvraag bij de zoektocht die haar eigen achterkleindochter en journaliste Noemi Prent ingaat, samen met collega en Italiaanse deskundige Daniela Tasca. Luciana Rescia wordt geboren nabij Turijn in 1902. In 1926 verruilt zij haar geboortegrond voor Nederland, om de liefde. Ze trouwt met de Friese Jan Bokma, die zij in Turijn via een politiek geëngageerde neef had leren kennen, en vestigt zich in Amsterdam. Al in Turijn, toen het fascisme daar in 1922 voet aan de grond kreeg, kwam ze in opstand tegen het regime door deel te nemen aan stakingen en het smokkelen van wapens. Eenmaal in Nederland is zij met haar echtgenoot al sinds de jaren ‘30 bezig in de ‘illegaliteit’ voor de Internationale Roode Hulp. Het huis van Luciana en Jan op de Prinsengracht 657 in Amsterdam werd een schuilplaats voor politieke vluchtelingen van zowel binnen als buiten Europa. “Wij hebben letterlijk van alle fascistische Europese landen, en ook van daarbuiten, vluchtelingen onder ons dak gehad. Sommigen kort, maar ook weleens mensen die wekenlang bij ons verborgen zijn geweest”, aldus Jan zelf in een interview uit 1971 met Dedalo Carasso, de zoon van de bevriende kunstenaar en gelijkgestemde Fred. Er was altijd plek, voor onderduikers die via de Internationale Roode Hulp in contact kwamen met het Nederlands-Italiaanse echtpaar. Het huis op de Prinsengracht was ruim, ze hadden vijf kamers over. De dreiging van verraad was wel een dagelijkse zorg. Het huis was meer dan alleen een opvang, het was zelfs een verborgen kantoor voor de illegaliteit met een geheime telefoonlijn. Niet alleen boden Luciana en Jan (joodse) politieke vluchtelingen onderdak aan, maar ze waren ook contactpersonen voor prominenten binnen de Italiaanse Communistische Partij en regelden valse papieren voor hen. Met gevaar voor eigen leven reisde Luciana naar Jeanville, ten zuiden van Parijs, om de paspoorten hoogstpersoonlijk af te geven. Wanneer de Duitsers in 1940 Nederland binnenvallen worden de in Nederland wonende Italianen gedwongen om kleur te bekennen. Want op dat moment was fascistisch Italië bondgenoot van nazi-Duitsland en dus formeel vijand van Nederland. De Italianen worden verscheurd door dubbele loyaliteit, enerzijds aan hun fascistische geboorteland en anderzijds aan hun (door bondgenoot Duitsland bezette) gastland. De meeste durven geen partij te kiezen, bang enerzijds voor stigmatisering en uitsluiting door Nederlanders en anderzijds voor repercussies door de Italiaanse autoriteiten. Maar niet Luciana Rescia. Anders dan de meeste Italianen in Nederland in die jaren, kiest zij partij “tegen” haar eigen fascistische geboorteland. In 1940-1945 doet zij daardoor volledig mee aan het georganiseerde (communistische) verzet in Amsterdam, in de kring van de beroemde verzetsstrijder Jan Postma. Na de oorlog krijgt vooral haar echtgenoot Jan Bokma enigszins erkenning voor zijn verzetsdaden maar haar verzetsverhaal en haar significante rol blijft onderbelicht.

Motivatie maaksters
Noémi Prent hoorde haar hele leven dat haar overgrootvader ‘aan de goede kant’ stond tijdens de oorlog, maar over de rol van haar overgrootmoeder werd met geen woord gerept. Als feminist vindt ze dat steeds oneerlijker. Dankzij haar overgrootouders zijn honderden mensen het leven gered. Als zij het verhaal van Luciana als nazaat niet vertelt, dan gaat het verloren. Ze wil zelf maker zijn van het project, gezien de complexe banden tussen alle vrouwen in haar familie. Daniela Tasca kwam Luciana al in 2014 op het spoor bij het schrijven van haar boek 1001 Italianen, via een VPRO-documentaire van Yvonne Scholten uit 1988 en kon deze mysterieuze Italiaanse vrouw niet meer loslaten. Door een gelukkig toeval ontmoet ze in 2020 Noémi, de achterkleindochter van Luciana. Samen besloten ze de zoektocht naar haar verzetsverhaal voort te zetten. 

Het project
Verborgen Verzet is een persoonlijke én journalistieke zoektocht naar het verhaal van de Italiaanse Luciana Rescia, voor zover bekend de enige Italiaanse vrouw in het Nederlandse verzet. De zoektocht begint bij haar achterkleindochter en journaliste Noémi Prent. Waarom is dit verhaal niet eerder in haar familie komen bovendrijven? Samen met de Italiaanse deskundige Daniela Tasca, die de eerste aanwijzingen vond voor Luciana’s verzetsactiviteiten, leren ze Luciana steeds beter kennen. Het verhaal wordt verteld door nazaten, waarvoor Noémi onder meer met haar eigen moeder, grootmoeder en oudtante spreekt. Daarnaast wordt de hulp ingeschakeld van historici en andere deskundigen en wordt er gebruikgemaakt van originele privégegevens (documenten, dagboeken, correspondentie), overleveringen, getuigenissen en (nog niet ontsloten) materiaal afkomstig uit Nederlandse en Italiaanse archieven. Het persoonlijke verhaal staat in het project centraal, maar wordt in een bredere historische en thematische context gezet. Door dat te verbinden met de bestaande Nederlandse (WOII) geschiedenis, ontstaat er een inclusiever en internationaler beeld van diezelfde geschiedenis, van het Nederlandse verzet en van de samenleving in de jaren ’30-’40.
Kernthema’s van de zoektocht zijn migratie, dubbele loyaliteit, vergeten vrouwengeschiedenis en intergenerationele trauma’s. Het project biedt kans tot krachtige spiegeling en reflectie naar/over het nu, over hedendaagse dilemma’s en ideële kwesties, over identiteit en inclusie, over (hedendaagse) fascisme vs. antifascisme, nationalisme vs. internationalisme. De resultaten zijn te beluisteren in een podcastserie, te lezen in een essay, te zien in een online presentatie, en besproken tijdens twee publiekevenementen/debatten en twee gastcolleges.